کمبود آهن می تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. اگرچه انواع مختلفی از کمخونی داریم، اما در دنیا رایج ترین حالت کمخونی به دلیل فقر آهن است. چنانچه آهن در بدن ما کم شود در ساخت هموگلوبین خون و در نتیجه اکسیژن رسانی مناسب به بافت ها اختلال ایجاد می شود. این حالت را «آنمی» می گویند. از رایج ترین دلایل کمبود آهن می توان به دریافت نکردن آهن کافی از رژیم غذایی، خونریزی داخلی یا خونریزی های شدید در دوران قاعدگی، مشکلات روده ای و افزایش نیاز در دوران بارداری اشاره کرد.

کم خونی فقر آهن به هر علت که باشد، دارای علائم و تظاهرات بالینی خاصی است که در این مطلب با 10 مورد از علائم کمبود آهن آشنا می شویم.

1- خستگی غیرعادی

احساس خستگی مفرط یکی از رایج ترین علائم کمبود آهن است که بیش از نیمی از افراد دچار فقر آهن آن را تجربه کرده اند. این حالت به این دلیل رخ می دهد که کمبود آهن بر ساخت هموگلوبین تاثیر منفی گذاشته، در نتیجه اکسیژن رسانی به بافت ها به طور مناسب انجام نشده و احساس خستگی و بی حالی ایجاد می شود. البته از آنجایی که در زندگی سخت و ماشینی این روزها خستگی یکی از علائم رایج همه ماست است، تشخیص کمخونی تنها با این علامت، کاری بسیار دشوار است.

2- رنگ پریدگی

یکی دیگر از علائم رایج کمبود آهن رنگ پریدگی چهره، پوست و پشت پلک افراد است. هموگلوبین در گلبول های قرمز باعث ایجاد رنگ قرمز است و کمبود آن باعث کمرنگی و رنگ پریدگی می شود. رنگ پریدگی در این افراد می تواند در سرتاسر بدن و یا فقط در برخی نقاط مثل صورت، لب ها، پشت پلک و یا ناخن باشد. اغلب رنگ صورت و پشت پلک پایین چشم برای تشخیص کمخونی بسیار به پزشک معالج کمک می کند، هرچند باید با آزمایش خون نیز تایید شود.

3- تنگی نفس

با توجه به کاهش هموگلوبین و کاهش اکسیژن در دسترس بافت ها، فرد در اثر فعالیت بدنی مثل ورزش یا پیاده روی و حتی فعالیت های روزانه در محل کار یا در خانه خیلی زود احساس نفس تنگی و یا حالات نفس نفس زدن می کند. این می تواند یکی از علائم رایج کمبود آهن باشد.

4- سردرد و سرگیجه

این علائم کمتر از نشانه های قبلی در افراد دچار کمبود آهن دیده می شود و از آنجا که سردرد و سرگیجه می تواند عوامل زیادی داشته باشد، تشخیص کمبود آهن از این علامت به تنهایی کار آسانی نیست. علت بروز این حالت گشاد شدن عروق مغزی برای دسترسی به اکسیژن بیشتر است.

5- تپش قلب

در کمبود آهن و کمبود اکسیژن قلب باید کار بیشتری برای اکسیژن رسانی به بافت ها انجام دهد که نتیجه این حالت تپش زیاد، غیرعادی و قابل احساس قلب است. اگر کمبود آهن برای مدت طولانی ادامه پیدا کند ممکن است منجر به بزرگ شدن قلب و یا ایست قلبی شود، هرچند این حالات و درمان نشدن کمخونی در طولانی مدت رایج نیستند.

6- پوست و موی خشک و آسیب دبده

کمبود اکسیژن در پوست و مو منجر به تضعیف و آسیب دیدن آنها می شود. البته ریزش مقدار مشخصی مو در شبانه روز طبیعی است، اما اگر ریزش مو بیش از حد و همراه با آسیب پوستی و تغییر رنگ باشد باید آن را جدی گرفت.

7- سوزش و تورم زبان و دهان

گاهی اوقات کمبود آهن منجر به التهاب، کم رنگی، تورم و یا نرمی بیش از حد زبان می شود. همچنین سوزش، خشکی و ایجاد ترک یا زخم در دهان از نشانه های دیگر کمبود آهن هستند.

8- پاهای بیقرار

یکی از علت های ایجاد سندرم پاهای بیقرار (restless leg syndrome) کمبود آهن است. در سندرم پاهای بیقرار فرد در حال استراحت، مدام پاهای خود را حرکت می دهد که اغلب همراه با حالات ناخوشایندی مثل گزگز شدن پا همراه است. نشانه های پاهای بیقرار در شب هنگام تشدید شده و فرد حتی در خوابیدن به مشکل برمی خورد. هنوز علت دقیق ایجاد این سندرم مشخص نیست اما 25درصد افرادی که این حالت را تجربه کرده اند دچار کمبود آهن بوده اند و البته افرادی که سندرم پاهای بیقرار داشتند نیز با کمبود آهن علائم آنها تشدید شده است. پس باید کمبود آهن در این سندرم را جدی گرفت.

9- تغییر شکل و شکنندگی ناخن

یکی از علائمی که امروزه کمتر مشاهده می شود شکننده شدن و تغییر شکل ناخن هاست. ناخن ها در کمبود آهن طولانی مدت به راحتی شکسته شده و یا به حالت قاشقی شکل خمیده می شوند. تغییر شکل ناخن در این وضعیت حاکی از کمبود آهن شدید و طولانی مدت است.

سایر علائم

برخی از این علائم می تواند حاکی از کمبود آهن باشد. علائمی مثل:

• اشتهای غیرعادی برای مواد غیر خوراکی مثلا علاقه به خوردن خاک، یخ، گچ، کاغذ و مواردی از این قبیل که به آن «پیکا» گفته می شود و در دوران بارداری هم ممکن است رخ دهد.
• پرخاشگری و عصبانیت، که با شروع درمان بهبود چشمگیری می یابد.
• دست و پای سرد، که ممکن است به دلیل کاهش اکسیژن بدن باشد. هرچند بعضی افراد به طور عادی دچار این حالت هستند و شامل کمخونی نمی شود.
• عفونت های بیش از حد و ضعف ایمنی بدن

اگر حس می کنید کمخونی فقر آهن دارید باید چه کار کنید؟

اول از همه باید به پزشک خود مراجعه کرده و اجازه دهید معاینات بالینی شما انجام پذیرد. سپس می توانید با مشورت با ایشان یک آزمایش خون انجام داده و همراه با جواب آزمایش به پزشک یا متخصص تغذیه خود مراجعه و درمان خود را بسته به نوع کمخونی آغاز کنید.

«محمدجعفر دهزاد» کارشناس گروه تغذیه بالینی دانشکده تغذیه و علوم غذایی شیراز